Gözden gizli varlıkların atası
.
SORU: Araf 80 ve 81, Şuara 165, Neml 54/55, Ankebut 28/29’da ete’tune ve lete’tune kelimelerinin anlamları nedir? Necm Suresi 32’de “Sizler annelerinizin karnında ceninler iken...” ifadesindeki cenin ile cin kelimesi arasında bağlantı var mı? (Mehmet Ali Tatari)
CEVAP: “Ete’tune’l-fahişete” Lut’un, kavmine azar mahiyetindeki sözüdür. “Siz dünyada kimsenin yapmadığı fuhşu mu yapıyorsunuz” diyor. “Lete’tune bihi” de Yusuf Suresi’ndedir. Yakup çocuklarına, “Siz engellenmedikçe mutlaka onu geri getireceğinize söz vermelisiniz” diye ahit alıyor. Necm Suresi’ne gelince: Ecinne, ceninin çoğuludur. Cenin, anne karnına gizlenmiş çocuk demektir. Cin kökünden gelir. Cinn, gözle görülmeyen varlıklar demektir. Tıpkı ins gibi cinn de çoğul isimdir. Birkaç gün önce bir TV kanalında izleyicilerinin sorularını cevaplayan birine rastladım. Bir izleyici, çocuğuna can ismini verdiğini, oysa sonradan öğrendiğine göre bunun cin anlamına geldiğini, bu yüzden kuşku içinde kaldığını belirtiyordu. Akademik unvana da sahip olan genç konuşmacı, önce can kelimesinin cinnin çoğulu olduğunu söyledi. Sonra da bunun cinle ilgisi olmayıp can yani insanın nefsi canı anlamına geldiğini belirtti. Verdiği bilgi biraz eksikti.
Çünkü cann, cinnin ism-i fail kipidir. İblisin adıdır. Cann, cinnin çoğulu değil, tersine cinn, cannın çoğuludur. Cann, gözden gizlenen anlamına gelir. Kur’ân- Kerîm’de bu kelime gözden gizli varlıkların atası ve sıfatı olarak kullanılır: “Andolsun biz insanı pişmemiş çamurdan, değişmiş cıvık balçıktan yarattık. Cann’ı da (insandan) daha önce, (vücudun gözeneklerine) nüfuz eden kavurucu ateşten yarattık” (Hicr: 26-27). Şevkani bu ayetlerin tefsirinde, “Gözlerden gizlendiği için cinlerin atasına cann (gizlenen, saklanan) adı verilmiştir” der. Gözden gizli olduğu için anne karnındaki çocuğa cenin dendiği gibi girift ağaçlarla zemini görünmeyen toprak parçasına da cennet denilir. Farsça’da can, görünen bedenin içinde bulunan, bedene hayat veren ruhtur. Canan, canın çoğulu olarak canlar anlamına geldiği gibi aynı zamanda canan, sevgili, anlamına da gelir. Hz. Mevlana’nın şu beytinde canın ruh anlamı daha açıktır:
Ten zi can-u can zi ten mestur nist
Lik ten ra did-i can destur nist.
(Ten candan, can da tenden gizli değildir ama tene canı görme izni verilmemiştir.)