Üç ayrı kıtada basılan Osmanlı sikkeleri kitaplaştı

Atom Damalı’nın beş yıldır üzerinde çalıştığı “Osmanlı Sikkeleri Tarihi”nin ilk cildi yayımlandı... İlk cilt, Osman Gazi ve I. Selim dönemleri arasında basılan Osmanlı paralarını kapsıyor... Tüm Osmanlı padişahlarını kapsayacak olan ve sekiz ciltte bitmesi planlanan kitabın en büyük amacı, bu paraların bir envanterini çıkarmak.

Ancak söz konusu paraların üç kıtada bulunan 125 şehre yayıldığını ve buralarda darp edildiğini düşününce bunun hiç de kolay olmadığını hemen anlıyorsunuz. Mesela bugün bu şehirlerin yerinde 36 devlet var. Üstelik paraların çoğu Batı müzelerinde... Bu nedenle Damalı, sadece Türkiye’deki müze ve koleksiyonlardaki değil İngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, Yunanistan ve ABD’de paraların da izini sürmüş... Hatta bu ülkelerde daha fazla inceleme ve araştırmalarda bulunmak zorunda kalmış. Neden mi? Yanıtı basit! Her ne kadar İstanbul 2010 yılının Kültür Başkenti olsa da (Osmanlı İmparatorluğu’nun da başkenti!) bir para müzesi yok ve müzelerde sergilenen paralar da sınırlı...

Dahası Türkiye sınırları içinde para koleksiyonu yapmak bürokrasiden ötürü zor ve pahalı işlem... “Çok basit, küçük ve tanesi 5-6 liralık gümüş paraları koleksiyonunuza katmak için 20 liralık masraf yapmanız gerek.” Bu da Osmanlı paralarına olan ilgiliyi azaltıp değerlerinin düşmesine neden oluyor. Fatih Sultan Mehmet’in altın lirası bile 600-700 liraya satılmış... Bu talep eksikliğinin bir diğer kötü yanı ise, bu paraların yurt dışına gitmesine ya da eritilmesine de neden olmuş. İşte bu yüzden de Damalı, şu an Kuzey Afrika paralarını çalışmak için Osmanlı’ya başkentlik yapan İstanbul’da değil ABD’de müzelerinde çalışıyor.

Osmanlının uluslararası güçte parası olmamış

Peki “Osmanlı Sikkeleri Tarihi” bize ne anlatacak? Her şeyden önce bu paraların bir envanteri, dökümü çıkacak. “Nerede, ne zaman, hangi padişah döneminde hangi para basılmış? Ağırlığı, özellikleri nedir?” sorularını içeren... Bu tür bilgileri içeren bir paranın bize anlatacağı bilginin, tarihin de sınırları çok geniş.

Mesela Osmanlı’nın, ABD doları gibi uluslararası güçte bir parasının hiç olmaması gibi... Fatih ve Kanuni döneminde bile... Bunu nasıl anlıyoruz diye sorarsanız eğer, Atom Damalı’nın verdiği çok ilginç bir örnek var, şöyle anlatıyor: “Osmanlı sınırları içinde bulunan bir define sandığından genellikle şöyle bir dağılım çıkar: Yüzde 60 Osmanlı, yüzde 30 İspanyol kalanı da Fransız ya da başka Avrupa parasıdır. Bir karışım söz konusu olur.” Yani bugün bizlerin biraz TL, biraz ABD doları, biraz Euro’dan sepet yapmamız gibi. “Ama” diyor Damalı, “Avrupa’da bulunan definelerde Osmanlı parasına rastlanmaz. İran’da da... Osmanlı parasına sadece Osmanlı sınırları içinde rastlanır, bu da bize bu paranın ciddi bir şekilde dünya parası haline gelemediğini gösterir.” Osmanlı’nın en güçlü olduğu iki padişah döneminde bile güçlü bir paraya dolayısıyla güçlü bir ekonomiye sahip olamaması çok düşündürücü!

Tabii söz konusu 125 ayrı şehirde basılan paralar olunca yerelliğin de önemi olmuş olmalı. Malum, bu paralar, bugünkü gibi tek merkezde, tek motifle basılmıyor... Peki bunlarda yerellik etkili olmuş mu? “Elbette” diyor Damalı; “Ama sadece motiflerde değil cinsinde de değişiklik yaratmış. Anadolu, Balkan şehirlerinde ortalama 1 gramlık akçeler kullanılırken Doğu Anadolu ve Ortadoğu şehirlerine gittikçe bunun yerini 4-5 gramlık dirhemler alır. ‘Bursa’da 1 dirhem basılmış’ deseniz, nümizmatlar size güler. Ama Halep’te, Şam’da, Van’da, Mardin’de, Tebriz’de Bağdat’taki paraların yüzde 80’i dirhemdir. Bu ekonominin gücünden ve tüketim alışkanlıklarından kaynaklanır. İstanbul, Mısır gibi çok güçlü pazarlarda da altın para kullanılır.”

Peki hiç altın parası olmayan yer olmuş mu?

“Hem de çok” diyor Damalı; “Mesela Ankara! Ankara’nın çok uzun süre hiç altın parası olmamış. Taa ki Cumhuriyet’e kadar. İlk altın parası Ankara altınlarıdır!”

Sizce de bu; Anadolu’nun kalkınmasıyla ilgili olarak, üzerine uzun uzun düşünülmesi gereken bir bilgi değil mi? (Kitaba www.niluferdamalivakfi.org adresinden ulaşabilirsiniz.)