Ortadoğu neden geri kaldı?

Yeni yayınlanan ve önemsediğim bir kitabı epeydir okuyucularıma tanıtmak istiyordum. Dar anlamı ile iktisatla uğraşmıyor. Üstelik konu doğrudan islamla bağlantılı. Kurban Bayramı’nın son gününe uyacağını düşündüm.

Bin yıl önce Ortadoğu dünyanın en zengin bölgesi idi. Angus Maddison’un geçmişe yönelik kişi başına gelir hesabını yeni anlattım (26 Nisan 2012). 1000 yılında zirvede bugünkü Türkiye, İran ve Irak sınırları içinde kalan bölge vardı.

Ancak beş yüzyıl sonra sıralama değişti. Avrupa öne geçti. 1800’lere ulaşıldığında Batı Avrupa’da kişi başına gelir ortadoğunun iki, hatta üç katına tırmanmıştı. Aradaki fark ancak son otuz kırk yılda kısmen kapanmaya başladı.

Neden böyle oldu? Batının yükselişine ve ortadoğunun gerileyişine hangi faktörler katkı yaptı? Türkiye’de haklı olarak sık sorulan sorulardır. Ancak cevaplar genellikle siyasidir. Derinlemesine akademik araştırma azdır.

Önemli kitaplar

Timur Kuran halen Duke Üniversitesinde öğretim üyesidir. Ünvanlarından biri: “İslami Araştırmalar Profesörü”. Kendisinden bu köşede daha önce çok bahsettim. Kıdemli okuyucularım hatırlar. Türkçe yayınlanan kitap listesi de hızla artıyor.

İki kitabını daha önce tanıttım: Yalanla Yaşamak Tercih Çarpıtmasının Toplumsal Sonuçları (çev.Alp Tümertekin, YKY, İstanbul 2001) ve İslamın Ekonomik Yüzleri; (çev.Yasemin Tezgiden, İletişim Yay. İstanbul 2002).

8 ciltlik etkileyici bir belge-tarih çalışması yakında yayınlandı: 17’inci Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam: Mahkeme Kayıtları Işığında (İşbankası yay. İstanbul, 2010-12).

Çok önemsediğim bir makalesini Ocak 2005’de üç yazılık bir diziye konu yaptım: “Ortadoğu neden ekonomik olarak azgelişmiştir; kurumsal durağanlığın tarihi mekanizmaları” (Journal of Economic Perspectives, Yaz 2004).

O makalenin temalarını bir kitap haline dönüştürmüş. İngilizcesi 2011’de basıldı. Hemen ardından Türkçe tercümesi çıktı: Yollar Ayrılırken: Ortadoğunun Geri Kalma Sürecinde Hukukun Rolü (çev.N.Elhüseyni, YKY, İstanbul 2012).

İslam hukukunun rolü

Yüzlerce sayfalık koca bir kitabın sonuçlarını sizlere üç paragrafta özetlemeye hiç niyetim yok. Aslında insanlar bilginin kendilerine hap gibi verilmesini sever. Halbuki hakikatin zenginliğine ancak ayrıntılar götürür.

Kuran’ın analizi islam hukukunun bir dizi özelliğine odaklanıyor. Tek tek ele alındığında bunlar sıradan, dönemi için gelişmiş ve yararlı duruyor. Ekonomik ve toplumsal kurumların evriminde oynadıkları kritik rol bugünden bakınca görülüyor.

Biraz kopya verelim. Kuran’ın üç alanı vurguluyor: Miras hukuku, vakıflar ve gerçek-hükmi şahsiyet ayırımı. Bu arada gayri-müslim azınlıklar, zihniyet sorunları, dönemin ekonomik koşulları, vs. fevkalade ilginç başka alanlara da giriyor. Bu tür konulara ilgi duyanlara kitabı mutlaka alıp okumalarını tavsiye ediyorum. Bir: İçinde yaşadığımız coğrafya hakkında çok şey öğreneceksiniz. İki: Doğru yaklaşımna iktisat teorisinin dünyaya anlama,ya katkısını göreceksiniz. Paranıza ve zamanınıza kesin değecektir.