Kısa askeri darbeler tarihi

“Askeri darbe” sözcüğü tekrar canlandı. Önce, yakın geçmişte bir darbe planlandığı iddiası hareketli tartışmalara yol açtı. Derken Cumhurbaşkanı oylaması üzerine Genelkurmay Başkanlığı sitesine konan bildiri geldi.

Benim neslimin yaşamı askeri darbelerin tarihçesi ile bire bir örtüşür. İlki beni Galatasaray’da lise 2 öğrencisi olarak yakaladı. Gençlik ve orta yaş dönemi onlarla geçti. Doğal olarak, emekliliğimde de darbe ihtimali beni yakından ilgilendiriyor.

Öğrencilerimden izliyorum. Yeni nesillerin darbe deneyimi ya yok ya da çok kısıtlı. Halbuki nüfusun (ve okuyucularımın) büyük çoğunluğunu onlar oluşturuyor. Biraz bilgilendirmek istiyorum.

Darbenin tanımı

Türkiye’de kavram kargaşası yaygındır. Bence Türkçenin siyasi eylem alanına dönüşmesi bunda etkili oldu. Örneğin, bir baktık ki “inkılâp” (reform) “devrim” (ihtilal) oluvermiş. O bakıma, kavramların iyi tanımlanması önem kazanıyor.

“Askeri darbe” nedir? Benim deneyimimde çok açık bir karşılığı var. Asker yönetime el koyar. Nasıl? Seçimle gelen Meclisi kapatır ve Meclisin seçtiği hükümeti devirir. Yerine kendi yasama ve yürütme organları getirir. Rejimi yeniden oluşturur.

Bu tanımla 1960 ve 1980 kesinlikle darbedir. Gene de aralarında önemli bir fark vardır. 27 Mayıs’ı TSK içinde çoğu küçük rütbeli subaylardan oluşan bir grup gerçekleştirdi. 12 Eylül ise TSK yönetimi tarafından emir-komuta zinciri içinde yapıldı.

Asker Meclisi kapatmadan “darbe” yapabilir mi? Teoride zor ama elde 1971 vakası var. 12 Mart’ta TSK yönetimi Meclisten kendisine yakın bir hükümet ve yasal değişiklikler istedi. Meclis askeri darbeyi engelleyebilmek için talepleri kabul etti.

1996’da daha ilginç bir durum yaşandı. 28 Şubat sonrasında Meclis açık ve hükümet yerindedir. Ama TSK yönetiminin müdahalesi siyasi partileri etkiledi. Darbe ihtimali Meclis aritmetiğini değiştirdi. Demirel’in devreye girmesi ile Erbakan hükümeti bitti.

Karışık darbeler

Askeri darbe tarihçesi bundan ibaret değildir. İki farklı darbe tipi daha var: Biri darbe içinde darbe, diğeri başarısız darbedir.

Örneğin 27 Mayıs’ın hemen sonrasında cuntanın CHP kanadı kalıcı askeri rejim planlayan Türkeş ekibini tasfiye etti. Ardından TSK yönetimi Silahlı Kuvvetler Birliğini kurarak cuntayı pasifleştirdi. Keza 1971’de (9 Mart) TSK yönetimi asker içindeki radikal gruplarla hesaplaştı.

Buna karşılık, iki açık askeri darbe girişimi sonuç vermedi. Albay Talat Aydemir 1962-1963’te emir-komuta zinciri dışında iki kez darbe denedi. Başbakan İsmet İnönü TSK yönetiminin darbe karşısında yer almasını sağlayınca mağlup oldu ve idam edildi.

İşte, bizim neslin askeri darbe deneyimi, ana hatları ile yukarıdadır.