Ömer Hayyam hakkında... (1)

SORU: Ünlü düşünür Ömer Hayyam’ın inançlı biri olduğu ama bunu gizlediği söyleniyor. Şiirlerini, İslâmiyet başta olmak üzere kutsal değerlerle alay eder bir üslupta yazmış. İçki içmenin zevk ve sefa yapmanın yaşamın tek gayesi olduğunu vurguluyor. Cennet ve cehennem yalan, tek hayatın dünyada olduğunu söylüyor. Bu nasıl inanç, nasıl dindarlık? Acaba bu şiirleri uydurup ona mı mal ediyorlar? (Göker Önen)

CEVAP: Ömer Hayyam’ın asıl adı Gıyaseddin Ebul Feth Ömer İbni İbrahim el Hayyam’dır (doğumu 18 Mayıs 1048 - ölümü 4 Aralık 1131). İranlı şair şair aynı zamanda filozof, matematikçi ve astronomdur. Nişaburlu’dur. Yaşadığı dönemin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve Hasan Sabbah ile aynı medresede zamanın ünlü âlimi Muvaffakuddin Abdüllatif’ten eğitim görmüş ve hayatı boyunca her ikisiyle de ilişkisini kesmemiştir. Bazı kaynaklar Nizamül-Mülk’ün yaşça Ömer Hayyam ve Hasan Sabbah’tan büyük olduğunu, bu nedenle aynı medresede eğitim görmediklerini belirtmekte buna karşılık Ömer Hayyam, Hasan Sabbah ve Nizamül-Mülk’ün ilişki içinde olduklarını reddetmemektedir.

Evreni anlamak için yetiştiği İslâm kültüründeki hâkim anlayıştan ayrılmış, kendi içinde yaptığı akıl yürütmeleri, eşine az rastlanır bir edebi başarıyla dörtlükler halinde aktarmıştır. Çadırcı anlamına gelen “Hayyam” takma adını, babasının çadırcılık yapmasından almıştır. Hayyam aynı zamanda çok iyi bir matematikçiydi. Binom açılımını ilk kullanan bilim adamıdır. Rubailerinde dünya, varlık, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konularda özgürce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yürüttüğü görülmektedir.

Bunu yaparken kendinden önce yaşayanların insan aklına koymuş olduğu sınırları kabullenmemiş, bir anlamda dünyayı, insanı, varoluşu kendi aklıyla baştan tanımlamış, bu nedenle de çağını aşarak “evrenselliğe” ulaşmıştır. Ancak unutmamak gerekir ki, Hayyam’ın yaşadığı dönem, kendisi gibi çağları aşan ve tarihin gördüğü en büyük düşünürlerden birini yaratacak sosyo-kültürel altyapıya sahipti. Kendi tarihinin belki de en aydınlık dönemlerini yaşayan İslâm dünyasında felsefenin hak ettiği ilgiyi gördüğü, Selçuklu saraylarında ise sentez bir Ortadoğu kültürü (Türk-Hint-Arap-Çin-Bizans) oluşmaya başladığı bir dönemde yaşayan düşünür, böylece nispeten yansız ve bilimsel bir öğrenim görmüş, Müslüman fakat felsefeyi günah saymayan bir toplum içinde özgürce felsefeyle ilgilenebilmiştir.

Hayyam, aynı zamanda dünya bilim tarihi için de önemli bir yerdedir. Dünyanın ilk rasathanesini kurmuştur. Günümüzde kullanılan miladi ve hicri takvimlerden çok daha hassas olan Celali Takvimi’ni hazırlamıştır. Okullarda Pascal Üçgeni olarak öğretilen matematik kavramı aslında Ömer Hayyam tarafından oluşturulmuştur. Matematik ve astronomi konularında dünyanın önde gelen bilim adamlarındandır.