Pecunia non olet

Rivayete göre 1’inci yüzyılda hüküm süren Roma İmparatoru Vespasian, umumi tuvaletlere vergi koyar. Oğlu paranın kaynağını pis bularak itiraz eder. İmparator elindeki madeni parayı burnuna dayar. “Paranın kokusu olmaz” der.

Son yazımda Raghuram Rajan’a ve son kitabına (Fay Hatları) değindim. Reel ekonomi ile finans kesimini ayırıyor. Küresel krizin finansal kapitalizmi bitirdiğini savunuyor.

Rajan, finans kesiminin yapısal zafiyetlerini kitabın iki bölümünde inceliyor. İlki doğrudan paradan para kazanmanın yarattığı sorunlara giriyor: “Para tüm değerlerin tek ölçüsü olunca.” Yukarıdaki özdeyişi orada kullanıyor.

Para insan yaşamında çok önemlidir. Ama asla tek amaç değildir. İnsanların büyük bölümü sadece para kazanmak için çalışmaz. Elle tutulur gözle görülür bir ürün ortaya çıkartmanın getirdiği tatmini de arar. Belirgin istisnası mali piyasalardır.

Bir deney

İki ünlü ABD üniversitesi (MIT ve Chicago) çalışma motivasyonunu anlamak istiyor. Harvard’lı öğrencilere montaj için Lego kutuları veriliyor. Ücret karşılığı kurmaları isteniyor. Her kutuda ücret azalıyor. Verilen para ek işe değmeyince öğrenci duruyor.

Deney iki aşamalı yapılıyor. İlkinde kurduğu Lego’lar öğrencinin önünde birikiyor. Her sefer yeni bir kutu veriliyor. Diğerinde ise kurulan Lego’yu başkası hemen söküp kutuya koyuyor. Öğrenci sadece kurmakta olduğu Lego’yu görüyor. Ücret skalası değişmiyor.

Araştırmanın sonuçlarına bakalım. Lego’ları sökülen öğrenciler ortalama 7.2 kutu montajından sonra bırakıyor. Halbuki, Lego’ları önünde kalan öğrenciler ortalama 10.6 kutuya kadar devam ediyor.

Tefsir etmekte zorlanmıyoruz. Emek verdikleri ürünü önlerinde görmek öğrencilerin motivasyonunu olumlu etkiliyor. Daha düşük ücretle daha uzun süre çalışmayı kabul ediyorlar. Tek motivasyon para olunca çabuk bırakıyorlar.

Araştırmayı yöneten Dan Ariely son dönemde ilgi çeken bir iktisatçı. “Davranışsal iktisat” ekolünün ustalarından. 2008’de yayınlanan makalenin başlığı da ilginç: “İnsanoğlunun anlam arayışı” (Man’s search for meaning).

Açgözlülük üzerine

Bu araştırma neden önemli? Kriz sonrasında mali kesim çalışanlarının açgözlülüğü çok eleştirildi. İngilizcesi “greedy”; “tamahkar” mükemmel uyuyor. Kural tanımayan para kazanma hırsı ile dünyayı krize taşıdıkları söylendi.

Rajan, geride finansla uğraşanların kişilik zafiyetlerini gören bu görüşe karşı çıkıyor. Reel sektörün de daima kar amaçladığını hatırlatıyor. Farkı sistemde, yani paranın sadece mali piyasaların hem amacı hem nesnesi olmasında buluyor.

Bu vargının kritik bir iktisat politikası çıkarsaması var. Mali kesimin sorunları yapılan işin özünden kaynaklanıyor. Dolayısı ile piyasa güçleri sektörü reel ekonomide olduğu gibi etkin denetleyemiyor. Mutlaka kamu denetimi gerekiyor.

“Yaşamın anlamı” ve kapitalizmle karmaşık ilişkisi yeterince işlenmemiş ama fevkalade önemli bir konudur. Geri döneceğim.