Kur ve parite

Döviz kuru üstüne yazınca vatandaş derhal ilgileniyor. Böylece Türkiye insanının dövizle yaşadığı garip ilişkinin hâlâ süregeldiğini anlıyoruz. Pazar günü “dolar bir lira” muhabbeti yaptım. Çok sayıda mesaj aldım.

Önemli bir optik sorun derhal göze çarpıyor. “Dolar eşittir döviz” görüşü tahmin edilenden çok daha yaygın duruyor. Anlaşılan yılların oluşturduğu düşünme kalıplarından vazgeçmek zaman alıyor. Parite dalgalanmalarına rağmen çoğunluk sadece dolara bakıyor.

Dolayısı ile profesyonellerin “parite etkisi” diye adlandırdıkları olay tam algılanmayor. Bu konuda bazı okuyucularımdan haklı uyarılar geldi. Paritedeki değişimin etkilerini somut örneklerle açıklamamı istediler. Ben de yararlı olacağını düşündüm.

Döviz sepeti ile kur
Türkiye’de doların psikolojik ağırlığı ile ekonomik önemi arasında ciddi kopukluk var. Nedeni AB’nin açık ara ile Türkiye’nin en büyük ticaret ortağı olmasıdır. İhracattaki payı yüzde 60’a, ithalattaki payı yüzde 40’a ulaşıyor. Diğer kalemlerde daha yükseliyor. Bu durum Türkiye’nin coğrafi konumundan ve AB ile Gümrük Birliği’nin on ikinci yılını yaşamasından kaynaklanıyor. Yani şaşırtıcı olan AB ile ekonomik bütünleşme değildir. Ona rağmen toplumun doları temel döviz birimi kabul etmeye devam etmesidir.

Dolar-euro paritesi fazla oynamasa sorun ihmal edilebilir. Ama tam tersine, paritede kısa dönemde bile büyük dalgalar oluşuyor. Dolayısı ile TL’nin döviz karşısındaki değerinde değişimi doların euro karşısında değişiminden ayırt etmek önem kazanıyor. Lafı uzatmayalım. Sorunu çözmek için dolar ve euro’yu bir döviz sepetine atıyoruz. Bir yapay para elde ediyoruz. İki dövizi yarı yarıya (0.5 $ + 0.5 euro) almak bana en makulu geliyor. TL’nin değerini hesaplarken onu kullanıyorum.

Aşağıdaki grafikte son altı yıl için döviz sepetinin seyri izleniyor. Dün sepetin değeri 1.50 YTL idi ($=1.23 YTL; euro=1.73 YTL). Sepetin daha düşük değer aldığı dönemler hemen görülüyor: 2001 sonbaharı-2002 yazı arasında; 2003 sonunda, 2004 ilkbaharında; 2005 yazı-2006 yazı arasında.

Parite etkisi
Döviz sepeti bir başka karşılaştırmaya olanak tanıyor. Aynı sepet değeri ama farklı parite ile dolar kurunu hesaplayabiliyoruz. Mevcut kurla fark bu anlama parite etkisi oluyor. Birkaç örmek verelim.

Şubat 2001’deki parite, 0.92 dün geçerli olsa aynı sepet değerinde dolar 1.59 YTL ve euro 1.44 YTL çıkıyor. Parite etkisi ile doların 36 kuruş kaybettiği, euro’nun 39 kuruş kazandığı anlaşılıyor.

Haziran 2001’de euro dibe vurmuş: 0.85 dolar. Aynı paritede dün için doları 1.62 YTL ve euro’yu 1.38 YTL buluyoruz. Bir yıl öncesine bakalım: Eylül 2006 paritesi 1.27 ile dünkü dolar 1.32 YTL ve euro 1.68 YTL çıkıyor.

Şimdi euro’nun dolar karşısında yükselişinin sürdüğünü varsayalım. Parite 1.50’ye çıkınca, dünkü sepet değerinde dolar 1.20 YTL’nin az altına inerken euro 1.80 YTL’ya varıyor. Son olarak: Dünkü sepet değerinde doların bir liraya inmesi için euro’nun 2.0 dolara tırmanması gerekiyor. Olur mu? Kim bilir...