Hava Oyunları

“Havasını almak” deyiminin nereden geldiğini hiç merak ettiniz mi? Ben hiç merak etmemiştim. Taa ki Abidin Bey’in yazdığı; Celali Yılmaz’ın yayına hazırladığı ve Scala Yayıncılık’ın bastığı “Hava Oyunları” adlı kitaba rastlayana kadar. 1870’lerde; ağırlıklı olarak “fonda” (devletlerin düzenli borçlanmalarına o dönem verilen ad) olarak tabir edilen, Osmanlı’nın borçlanmalarının da “konsolid” olarak tabir edildiği borçlanma senetlerinin işlem gördüğü “Komisyon” adlı handa bir “borsa” varmış.

600 kişiyi bulan mübâyaacı, oyuncu, tellal olarak adlandırılan ‘esnaflarıyla’ o günlerin İstanbul borsasında; “konsolidler” doğrudan alınıp satılabildiği gibi, bu menkul kıymetler üzerinden türev işlemleri de (hava oyunları) yapılabiliyormuş. Neler mi bunlar?

Almak -Satmak: Günümüzdeki Vadeli İşleme (Futures) tekabül eden ve her iki haftanın sonunda Cumartesi günleri “likidasyon” tabir edilen netleştirmenin işlemlermiş.

Repor-Depor: Likidasyon günü geldiğinde fiyatı uygun bulmayan ya da ileride piyasanın kendi lehine döneceğine inan bir “oyuncu” işlemin vadesini (tabii ki faiz ödeyerek/alarak) bir sonraki “likidasyona” kadar uzatabilmesi. Bugünkü anlamda repo-ters reponun karşılığı.

Bahşiş: Tam olarak bugünkü basit opsiyonun karşılığı. 24 saat, 1 hafta, 15 gün veya 1 aylık yapılabiliyormuş. İşlemin vadesinin dolduğu günkü piyasa fiyatıyla ilk gün anlaşılan piyasa fiyatı arasında “bahşişi veren” lehine bir fark oluşmuş ise “bahşişi alan” bu farkı ödermiş. Ola ki fiyat geriledi, bu durumda bahşişi verenin; aynen günümüzdeki opsiyon primlerinde olduğu gibi; kaybı sadece “bahşiş” kadar olur diye yazmış Abidin Paşa.

Setilanc ve Duble: Bugünkü anlamda ekzotik opsiyonlar. Setilanc’ı alan normal bahşişin iki katını veriyor. Fiyat ne yöne giderse gitsin “kazanıyor. Ancak kazancın ortaya çıkabilmesi için fiyat oynamalarının ödenen “çifte bahşişten” fazla olması gerekiyor. Yine misli “bahşiş” verilen Dublede ise piyasa hedeflenen yönde gelişecek olur ise iki misli “hak” alınan, işler terse giderse ise işlem miktarı kadar yükümlülük ifade eden bir opsiyon işlemi!

Arbitraj: 1870’lerde Osmanlı Devleti’nin borçlanma senetleri sadece İstanbul’da değil; Londra ve Paris’te de işlem görüyormuş. Aynı vadeli “konsolid” için borsalar arasında fiyat farklarının oluşması durumunda farklı borsalardan alıp, diğer borsalara satma imkânı da varmış. Ancak bunun için güvenilir bir partner, iyi bir telgraf altyapısı ve güçlü sermaye gerekiyormuş.

Kitapta “Uşaklar” aracılığıyla hava oyunlarının “takasının” da nasıl yapıldığı da ele alınmış. Bugünkü anlamda “Netleştirmenin (Netting)” esas olduğu takas tamamen “manuel” olarak yapılıyor ki nasıl olduğunu anlamak için mutlaka kitaba bir göz atmakta fayda var!

Abidin Bey risalesinde “Hava Oyunları” ile ilgili kişisel tavsiyelerine de yer vermiş. Özellikle büyük oyuncuların piyasaları nasıl “manipüle” ettiğini anlatan ve “hava oyunlarının” ne denli tehlikeli olabileceğine değinen yazar; “Özetle, bütün vatandaşıma acizane tavsiye ederim ki, Allah için hiçbir vakit konsolid [hava] oynamasınlar! Nakitleri var ise, aynen (bononun kendisini) alıp, altı ayda bir faizini alırlar. Bu cihete diyecek yok. Lakin havasını oynadı mı, zarar etmek, harab olmak, emr-i mukarrerdir (kaçınılmazdır) !” diyor!

Bir borsa başkanının böylesi bir yorum yapması ilginç!