Montrö Boğazlar Sözleşmesi nedir, maddeleri kaç yıllık ve ne zaman bitecek? Montrö Boğazlar Sözleşmesi önemi ne, ne zaman imzalandı?
Montrö Boğazlar sözleşmesi nedir, ne zaman bitiyor? Batı ile Rusya arasında gerginliğe neden olan Ukrayna krizi, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin yeniden gündeme gelmesine neden oldu. Montrö, Karadeniz’i tüm dünya denizleri içinde ayrıcalıklı bir yere konumlandırıyor. Peki, Montrö Boğazlar sözleşmesi ne zaman imzalandı? Montrö Boğazlar sözleşmesi nedir, maddeleri neler? Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin önemi ve amacı…
Rusya-Ukrayna arasında savaşın başlaması Türk boğazları üzerinden Karadeniz’e gemi geçişlerini düzenleyen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin gündeme getirdi. 1936’dan bu yana yürürlükte olan Montrö Boğazlar Sözleşmesi, ticaret gemilerinin geçişine tam serbestlik tanırken, askeri gemilerin geçişine ve Karadeniz’de kalma süresine belli sınırlamalar koyuyor. Peki, Montrö Boğazlar Sözleşmesi nedir, ne zaman imzalandı? Montrö Boğazlar Sözleşmesi kaç yıllık ne zaman bitecek? İşte Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin önemi ve maddeleri…
MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ NEDİR?
Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 1936'da imzalanan ve Türkiye'ye İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerinde kontrol ve savaş gemilerinin geçişini düzenleme hakkı veren uluslararası sözleşme. Sözleşme, Türkiye'ye Boğazlar üzerinde tam kontrol hakkı verir ve barış zamanı sivil gemilerin özgürce geçişini garantiler. Sözleşme, Karadeniz'e kıyısı olmayan ülkelere ait savaş gemilerinin geçişini sınırlar. Sözleşmenin şartları, özellikle Sovyetler Birliği Donanması'na Akdeniz'e erişim hakkı sağlaması yıllar boyunca tartışma konusu olmuştur. 1923'te Lozan Antlaşması ile birlikte imzalanan Boğazlar Sözleşmesi'nin yerine geçmiştir. Bu sözleşmeyle birlikte Uluslararası Boğazlar Komisyonu'nun da görevi sonlanmıştır.
Sözleşmeye göre Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelere ait gemiler, her ne amaçla olursa olsun Karadeniz’de 21 günden fazla kalamıyor. Kıyıdaş olsun ya da olmasın bir gün içinde boğazlardan geçecek askeri gemilerin toplam ağırlığı 15 bin tonu geçemiyor. Karadeniz’e kıyıdaş ülkeler, aynı anda Karadeniz’de toplam 45 bin tondan daha yüksek tonajda savaş gemisi bulunduramıyorlar. Sözleşmeye göre uçak gemileri de boğazlardan geçemiyor.
MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ NE ZAMAN, HANGİ DEVLETLER TARAFINDAN İMZALANDI?
Boğazların statüsü ve gemilerin geçiş rejimi ile her zaman yakından ilgilenen Birleşik Krallık'ın Türkiye'yi desteklemesine paralel olarak Balkan Antantı Daimi Konseyi'nin 4 Mayıs 1936'da Belgrad'da yaptığı toplantıda Türkiye'nin teklifini destekleme kararı alınmıştır. Türkiye'nin girişimi Lozan Boğazlar Sözleşmesi'nin diğer akitleri tarafından da kabul edilince Boğazlar'ın rejimini değiştirecek olan konferans, 22 Haziran 1936'da İsviçre'nin Montrö kentinde toplanmıştır.
İki ay süren toplantılardan sonra 20 Temmuz 1936'da Bulgaristan, Fransa, Büyük Britanya, Avustralya, Yunanistan, Japonya, Romanya, Sovyetler Birliği, Yugoslavya ve Türkiye tarafından imzalanan yeni Boğazlar Sözleşmesi ile Türkiye'nin kısıtlanmış hakları iade edilmiş ve boğazlar bölgesinin egemenliği Türkiye'ye geçmiştir. Türkiye daha önce Sovyetler Birliği ile yaptığı saldırmazlık antlaşması uyarınca Sovyetler Birliği'nin de desteği alınmıştır. Sözleşme 9 Kasım 1936'da yürürlüğe girmiş ve Milletler Cemiyeti Sözleşme Serisi'ne 11 Kasım 1936'da kaydedilmiştir. Günümüzde yürürlüktedir.
MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ MADDELERİ NELERDİR?
Ticari Gemiler İçin Geçiş Rejimi
- Barış zamanında, gündüz ve gece, bayrak ve yük ne olursa olsun, hiçbir işlem (formalite) - sağlık denetimi hariç - olmaksızın Boğazlar'dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır.
- Savaş zamanında Türkiye, savaşan değilse bayrak ve yük ne olursa olsun Boğazlar'dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.
- Savaş zamanında Türkiye savaşsa, Türkiye ile savaşta olan bir ülkeye bağlı olmayan ticaret gemileri, düşmana hiçbir biçimde yardım etmemek koşuluyla Boğazlar'da geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler Boğazlar'a gündüz girecekler ve geçiş, her seferinde Türk makamlarınca gösterilecek yoldan yapılacaktır.
- Türkiye'nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayması durumunda, Boğazlar'dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır; ancak gemilerin Boğazlar'a gündüz girmeleri ve geçişin her seferinde Türk makamlarınca gösterilen yoldan yapılması gerekecektir. Kılavuzluk, bir durumda zorunlu kılınabilecek; ancak ücrete bağlı olmayacaktır.
Savaş Gemileri İçin Geçiş Rejimi
Barış Zamanında;
- Karadeniz'e kıyıdaş Devletler, bu deniz dışında yaptırdıkları ya da satın aldıkları denizaltılarını, tezgaha koyuştan ya da satın alıştan Türkiye'ye vaktinde haber verilmişse, deniz üslerine katılmak üzere Boğazlardan geçirme hakkına sahip olacaklardır. Söz edilen Devletlerin denizaltıları, bu konuda Türkiye'ye ayrıntılı bilgiler vaktinde verilmek koşuluyla, bu deniz dışındaki tezgahlarda onarılmak üzere de Boğazlardan geçebileceklerdir.Gerek birinci gerek ikinci durumda, denizaltıların gündüz ve su üstünden gitmeleri ve Boğazlar'dan tek başlarına geçmeleri gerekecektir.
- Savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçmesi için, Türk Hükümetine diplomasi yoluyla bir önbildirimde bulunulması gerekecektir. Bu ön bildirimin olağan süresi sekiz gün olacaktır; ancak, Karadeniz kıyıdaşı olmayan Devletler için bu süre onbeş gündür.
- Boğazlar'dan geçişte bulunabilecek bütün yabancı deniz kuvvetlerinin en yüksek toplam tonajı 15.000 tonu aşmayacaktır.
- Herhangi bir anda, Karadeniz'in en güçlü donanmasının (filosunun) tonajı sözleşmenin imzalanması tarihinde bu denizde en güçlü olan donanmanın (filonun) tonajını en az 10.000 ton aşarsa diğer kıyıdaş ülkeler Karadeniz donanmalarının tonajlarını en çok 45.000 tona varıncaya değin arttırabilirler. Bu amaçla, kıyıdaş her Devlet, Türk Hükümetine, her yılın 1 Ocak ve 1 Temmuz tarihlerinde, Karadeniz'deki donanmasının (filosunun) toplam tonajını bildirecektir; Türk Hükümeti de, bu bilgiyi, kıyıdaş olmayan diğer devletlerle Milletler Cemiyeti nezdinde paylaşacaktır.
- Bununla birlikte, Karadeniz kıyıdaşı olmayan bir ya da birkaç Devlet, bu denize, insancıl bir amaçla deniz kuvvetleri göndermek isterlerse, bu kuvvetin toplamı hiçbir varsayımda 8.000 tonu aşamaz.
- Karadeniz'de bulunmalarının amacı ne olursa olsun, kıyıdaş olmayan Devletlerin savaş gemileri bu denizde yirmi-bir günden çok kalamayacaklardır.
Savaş Zamanında;
- Savaş zamanında, Türkiye savaşan değilse, savaş gemileri yukarıda belirtilen koşullar içinde, Boğazlar'da tam bir geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır.
- Saldırıya uğramış bir Devlete ve Türkiye'yi bağlayan bir karşılıklı yardım antlaşması gereğince yapılan yardım durumları dışında savaşan herhangi bir Devletin savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçmesi yasak olacaktır.
- Karadeniz'e kıyıdaş olan ya da olmayan Devletlere ait olup da bağlama limanlarından ayrılmış bulunan savaş gemileri, kendi limanlarına gitmek maksadıyla boğaz geçişi yapabilirler.
- Savaşan Devletlerin savaş gemilerinin Boğazlar'da herhangi bir el koymaya girişmeleri, denetleme (ziyaret) hakkı uygulamaları ve başka herhangi bir düşmanca eylemde bulunmaları yasaktır.
- Savaş zamanında, Türkiye savaşan ise, savaş gemilerinin geçişi konusunda Türk Hükümeti tümüyle dilediği gibi davranabilecektir.
- Türkiye kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karsısında sayarsa, Türkiye savaş durumu geçiş rejimini uygulamaya başlayacak ancak; Milletler Cemiyeti Konseyi Türkiye'nin aldığı önlemleri 3'te 2 çoğunlukla haklı bulmazsa Türkiye bu önlemlerini geri almak zorunda kalacaktır.
MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ’NİN ÖNEMİ
- Boğazlar kayıtsız şartsız Türkiye Cumhuriyeti'ne bırakılacak, tahkimat yapmak hakkı tanınacaktır.
- Türk Hükümeti, sözleşmenin, savaş gemilerinin Bogazlar'dan geçişine ilişkin her hükmünün yürütülmesine göz kulak olacaktır.
MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ NE ZAMAN BİTECEK, FESİH ŞARTLARI NEDİR?
Sözleşmenin süresi, yürürlüğe giriş tarihinden başlayarak, 20 yıl sürecektir. Bununla birlikte, sözleşmenin 1. maddesinde doğrulanan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü ilkesinin sonsuz bir süresi olacaktır.
20 Temmuz 1956'da sözleşmenin süresi bitmiş, sözleşmeyi imzalayan devletler Montrö Boğazlar Sözleşmesi'ni değiştirmek için girişimlerde bulunmuşlar ancak başarılı olamamışlardır.
Uluslararası Deniz Hukuku kuralları ve fesih şartlarında da belirtildiği gibi gemilerin uğraksız geçiş (transit değildir) hakkı gereği sözleşmenin değişmesi durumunda dahi Türk Boğazları'ndan geçecek hiçbir gemiden zorunlu ücret talep edilemeyecektir.
KIYIDAŞ AYRICALIĞI
Sözleşmeye göre tüm ülkeler, Türk boğazlarından geçecek savaş gemileri için Türkiye’ye bildirimde bulunmak zorunda. Bu bildirim Karadeniz’e kıyıdaş ülkeler için geçişten bir hafta, kıyıdaş olmayan ülkeler içinse geçişten 15 gün öncesi olarak belirlenmiş. Türkiye, 45 bin tonluk tonajın korunması için ülkelerin yaptığı bildirim uyarınca yeniden hesaplama yaparak askeri gemilerin geçişlerine bu hesaba uyacak şekilde izin veriyor. Montrö Boğazlar Sözleşmesi, özellikle askeri gemilerin geçişine barış ve savaş durumuna göre farklı düzenlemeler içeriyor. Sözleşme, Türkiye’ye, tarafı olduğu bir savaşta ya da kendini savaş tehdidi altında hissetmesi durumunda diğer ülkelerin savaş gemilerinin boğazlardan geçişi konusunda dilediği gibi davranma hakkı veriyor.
GEÇİŞİ YASAKLIYOR
Türkiye’nin taraf olmadığı bir savaş durumunda ise savaş gemileri barış zamanındaki kısıtlamalara uygun olarak geçiş özgürlüğünden yararlanıyor. Fakat savaş halinde savaşın tarafı olan devletlerin askeri gemilerinin boğazlardan geçişi yasaklanıyor. Bu geçiş yasağına “saldırıya uğramış bir devlete, Türkiye’yi bağlayan bir karşılıklı yardım antlaşması gereğince yapılan yardım durumları” istisna olarak sayılıyor.
DÜNYADA TEK ÖRNEK
1936’dan bu yana Türkiye tarafından uygulanan ve tüm geçiş bildirimlerinin Dışişleri Bakanlığı tarafından takip edildiği Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Karadeniz’i tüm dünya denizleri içinde özel ve ayrıcalıklı bir yere konumlandırıyor. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ndeki kısıtlamalar, ABD’nin de aralarında bulunduğu kıyıdaş olmayan ülkelerin Karadeniz’e büyük bir deniz kuvveti yığmasının önüne geçiyor. Zaman zaman ABD’nin de aralarında bulunduğu kıyıdaş olmayan ülkeler, Montrö’deki bu kısıtlamalardan memnuniyetsizliklerini dile getirseler de Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 86 yıldır uygulanmaya devam ediliyor.
